Denne teksten av Peter F. Strassegger stod på trykk i BLA - Bokvennen litterær avis 9/2021.
----
Tre gonger kasta presten jord på kista, og då han mellom påkastinga sa dei kjente liturgiske orda, var det nesten som å stå i ein Hollywood-klisjé av ei gravferd i staden for den til mi mormor: «Av jord er me komne. Til jord skal du bli. Av jord skal du atter stå opp». Den mørke jærske jorda la seg oppå kista og minna meg meir om ein barneleik med gjørme enn noko høgtideleg, og fyrst då kista vart senka, byrja eg å tenka på jorda som eit mogleg omdreiingspunkt i livet.
No, mange år seinare, opnar eg Bibelen og ser at den fyrste gjentakinga i boka faktisk er ordet jord, at det skjer allereie på fyrste sida, i overgangen frå fyrste til andre setning – «I opphavet skapte Gud himmelen og jorda. Jorda var aud og tom …». Eg tenker at denne gjentakinga må bety noko, at jorda er, eller har vore, eit grunnleggande bilete for oss menneske ein gong. Då Eva og Adam hadde ete eplet, blei Gud så rasande at han like så greitt forbanna heile jorda. Mennesket blei vist bort frå Edens hage og skulle frå no av livnæra seg direkte av det som voks av jorda. Og dei skulle gjera det med strev, for «med sveitte i andletet skal du eta ditt brød, heilt til du vender attende til jorda, for av henne er du teken».
Bibelen er ei jordbok. Gud forma mennesket av leire, eller av støv frå jorda som det står i den nyaste omsettinga. Og med tanke på kor stor påverknadskraft Bibelen har hatt på vestleg kulturhistorie, skulle ein tru at litteraturhistoria var full av jord, i alle fall at skjønnlitteraturen stadig ville venda tilbake til og utforska opphavet – jorda og støvet. Men slik er det ikkje. Poeten Ellen Grimsmo Foros er eit mogleg unntak i norsk samanheng, med diktsamlinga Jordbok (2008), men for det meste er jordbrukslivet skildra med utgangspunkt i mennesket som driv jorda, frå Knut Hamsuns Markens grøde (1917) til Marianne Clementine Håheims Plikt frå i år. Ikkje for å nedvurdera desse gode bøkene, men mennesket har kanskje alltid vore meir opptatt av grøda enn av jorda, av avling og avdrått enn av sjølve jordsmonnet. Bondebøker er det nok av, men som jordforskar Dag Jørund Lønning betimeleg spør: Kor er dei skjønnlitterære jordbøkene?
Ei ukjent jordbok
Ein mogleg kandidat til jordboksbibliotekets klassikaravdeling er Til en ukjent gud (To a God Unknown) av John Steinbeck. Den kom i 1933 og var den tredje romanen hans. Sjølv om det var ei av bøkene han brukte lengst tid på å skriva, gjorde den ikkje stort ut av seg samanlikna med bøker som Vredens druer (1939) og Øst for Eden (1952). Ikkje desto mindre er boka full av djupne og yrande liv, og den omfamnar ei fantastisk og mytisk fruktbarheitstid i det californiske landbruket si historie. Dette var ein epoke då det amerikanske jordsmonnet var som restar frå Edens hage å rekna. Og det er ei bok som ber i seg ein løyndom for oss i dag, sidan den tek for seg byrjinga på ei forteljing som no ser ut til å ta slutt.
Me har lenge levd i ei verd kor me kunne ta føre oss av ei endelaus fruktbar jord. No er den tida snart over, i alle fall har me ei skremmande nedgåande kurve framføre oss. Verda står overfor fleire alvorlege vippepunkt, som Dag O. Hessen skreiv i Verden på vippepunktet i fjor. FN si mat- og landbruksorganisasjon påstod i 2015 at verda berre har mellom 60 og 100 avlingar att. Dette er så sjokkerande at det nesten ikkje er til å tru.
Sanninga i denne spådomen er (heldigvis) heftig landbruk-vitskapeleg disputasstoff, men dei fleste er einig om at den storstilte industrielle måten å driva jordbruk på står framføre store utfordringar. Ikkje berre fordi den pressar vekk stadig meir av naturmangfaldet – 40 % av arealet på kloden blir i dag brukt til landbruk – men også fordi sjølve jorda ein dyrkar forsvinn, held på å erodera bort eller forvitra, blir tynnare og skrinnare. Det ytste og fruktbare humuslaget blir mindre og mindre, dermed må ein køyra på med meir kunstgjødsel og ugrasgift for å auka avlinga. Og grøda blir bola og oppblåst på grunn av overgjødsling, men ber i seg stadig færre næringsstoff. Overgjødslinga gjer dessutan at fosfor kjem ut i vassdrag og fjordar og skapar algevekst og øydelegg vasskvaliteten. Alt heng saman med alt, jorda er ikkje fruktbar lenger på same vis som før. Og det er det som gjer Til en ukjent gud interessant å lesa i dag. For mange av dei endringane og utfordringane me kjem til å møta i nærmaste framtid, har blitt skapt sidan boka blei skriven. For det var frå då av mekaniseringa av landbruket, det som seinare førte den såkalla grøne revolusjonen, starta for fullt.
Jordsjuka før og no
Steinbeck si bok startar med «jordsjuka». Hovudpersonen Joseph Wayne er frå Pittsburgh, Vermont. Året er 1903 og Joseph ser at den gamle garden ikkje lenger kan fø heile familien. Han går til faren og ber om å få dra vestover fordi dei delar ut jord der. «Jeg har en hunger i meg etter jord, far» seier han med augo som brenn som i feber. Han er sjuk etter å eige jord, si eige jord.
Beskrivingane av når Joseph fyrste gong kjem til dei 800 måla som er hans i Nuestra Senora – Vår Frues dal – i Midt-California, er skildra på ein heilt eigenarta måte: Han rir opp med augo som tindrar av spenning, han er både engsteleg og oppglødd og blir gripen av ei underleg stemning. Fyrst bøyer han seg ned for å klappe jorda, så blir han riven med, han blir svolten og grisk i augo, trongen til å eiga blir til eit manisk anfall. «Dette er mitt» seier han. «Dypt, dypt nedover er det mitt, helt til jordens indre», og han kastar seg ned på bakken og pressar ansiktet i det våte graset, grip ein tust og rykker den opp, og låra hans ligg tungt mot jorda.
Han har rett og slett eit slags samleie med jorda. Han blir eitt med mytologien som ser på jorda som ei kvinne som må befruktast av frøet. Steinbeck spenner opp eit symboltungt lerret som gjer assosiasjonar til urgamle fruktbarheitsaktar, tilbeding av moder jord, den storslagne og samstundes vulgære handlinga i plogen som pløyer åkeren og set spor etter seg. Om Joseph faktisk ejakulerer utover molda står det ikkje noko om, men møtet med jorda har utløyst eit sjukeleg anfall hos han. Etter kvart vaknar han ut av ekstasen og skjønar ikkje kva som har gått av han, men han hentar seg inn og blir meir som han var før – ein jordnær farmar og nybyggjar. Og han ser på jorda og seier: «Dette er mitt, og jeg må ta vare på det».
Joseph kjem seg unna den fanatiske jordsjuka for no, men den kjem stadig tilbake i større eller mindre anfall, som ein smitte som aldri slepp taket.
Men denne fanatiske eigartrongen er også eit moderne fenomen. Det å ha eit stykke jord for seg sjølv kan fort gå til hovudet på ein, også i vår tid, kor dei fleste gjer ting utan å tenka på at dei kan ha eit mytologisk, åndeleg eller symbolsk bakteppe.
Den moderne motparten til Joseph Wayne i norsk samtidslitteratur, finn me mogleg i karakteren Sverre frå Stein Torleif Bjellas Jordsjukantologien frå 2017. Sverre har, på linje med Joseph, jordsjuka. Men Sverre vil ikkje eiga jorda for å driva den fram og ta vare på den, slik Joseph vil. Sverre vil berre ha fleire og fleire jordrettar, skog- og fiskerettar. Foreldra hans var jordbrukarar, men han sjølv er ikkje interessert i dyrking eller hausting, han vil vera jordeigar. Sverre er på sett og vis meir svartsjuk enn jordsjuk, han svindlar folk for å skaffa seg viktige underskrifter, og når ein nabo kjøpar ein gard han sjølv hadde tenkt å kjøpa, blir han rasande. Ingen vil vera ilag med Sverre, han er einsam og har mislukkast i kjærleiken. Prosjektet hans ber ikkje fram noko nytt, ikkje noko liv. Å følga Sverre er som å gå nedover ein blindveg som blir stadig meir fattig og gold. Og ingenting blir meir avskyeleg enn ein grisk, einsam mann med jord han verken vil driva eller gje vidare til nokon. Når folk spør han kvifor han vil ha all den jorda, seier han at den har blitt «ein del av kroppen».
Sverre er ikkje berre usympatisk, han er eit symptom på kven me menneske har blitt og kva slags jordeigarar og mislukka naturforvaltarar me er på kloden. Me ser på jorda som ei forlenging av oss sjølve, våre eigne kummerlege kroppar med munnskold, magesår og hemoroidar. Og då er det kanskje ikkje underleg at me øydelegg jorda på same vis som me øydelegg for oss sjølv, gjennom å vera smålege, sjølvopptatte og grådige.
Men kvifor skal jorda finna seg i det? Og korleis blei det slik?
Omsorg for det andre
Dersom me berre ser på jorda som ei utviding av kroppane våre, som Bjellas Sverre gjer, er det ikkje så mykje håp for å forhindra at verda går over vippepunktet. Då held rovdrifta fram som før. Men dersom me klarar å sjå på jorda som noko utanfor oss sjølve, som ein organisme som har eigenverd, vil det kanskje bli annleis. Då forpliktar me oss til å behandla jorda på ein annan måte. «Dette er mitt og jeg må ta vare på det», sa Joseph Wayne. Det er denne omsorga, eller medkjensla med jorda, som skil Joseph frå postmodernisten Sverre. Sverre speglar seg sjølv i jorda, og brukar den som statussymbol for å byggja opp om sin eigen narsissisme. Joseph ser ein ukjent gud i jorda. Kor er det blitt av denne ivaretakinga i dag?
I vårt antro-eurosentriske verdsbilete starta det heile med Adam og Eva som måtte driva jorda med strev og sveitte. Så ein gong fann nokon opp hjulet og plogen, og arbeidet blei lettare. Etterkvart kom plogen med veltefjøl og mekaniseringa som endra jordbruket for alltid. Då hadde me – bønder alle saman – allereie utvandra til Amerika og tatt over kontinentet som vårt eige, vårt nye Eden med metertjukke lag svart præriejord å dyrka. Steinbeck skriv så livleg og berusande om denne tida at det er vanskeleg å finne motvilje mot nybyggjarane sitt føretak om å kultivera jorda. Joseph ser naturen som noko heilagt, og både språket og naturskildringane blir deretter, høgstemde, nesten svulstige. Her finn ein månens honninggule ansikt som gløtter gjennom furustammens gitter, elva mumlar opphissa over steinane, dråpene i blomsterbegera tindrar. Det kan bli for mykje av det gode for ein del lesarar, men noko av vitaliteten i teksten ligg også i sjølve settinga, i tida til nybyggarane som nettopp var full av liv og natur. Alt var fritt, alt var vilt, alt kunne og måtte temjast. Og naturen lét seg fortrenga, og jorda vart steinfri og gav og gav og gav.
Men ein stad starta det å skurre. Jorda haldt ikkje fram med å gje i det uendelege, det svarte beltet var ikkje uuttømmeleg som ein trudde, ein stad stoppa veksten. Kvifor gjekk det så gale med Joseph og nybyggingsprosjektet?
Startfeil
Joseph hadde riktig utgangspunkt, men gjorde mange feil. I alle fall ser det slik ut for oss i etterpåklokskapens lys. Det fyrste han gjorde var å setta opp huset sitt like under ei stor eik. Han blei åtvara mot det sidan vinden kunne brekka av den store greina. Men Joseph syntest at eika ville han godt, at det var ei kraft i treet som minna han om faren sin. Treet gav han styrke til å starta nybrotsarbeidet, til å så gras, bryte fram skiljelinjer mellom natur og jordbruk, grønsaksåkrar og beitemark til kveg. Sjølv om nybyggaren Joseph var starten på slutten slik me ser den no, er det vanskeleg å heva seg over han og seia at ein ville gjort ting annleis. Han gjorde det han hadde føresetnad for å gjera. Men eika ved huset til Joseph var sikkert over hundre år gamal då han kom. Den hadde ei forhistorie han ikkje brydde seg om då han gjorde treet til sin eigendom. Det var kanskje derfor Joseph sin metode måtte feile, fordi måten han la under seg jorda på ikkje tok omsyn til dei gamle strukturane som allereie fanst i landet nybyggjarane røva til seg. Kvifor fekk til dømes ikkje meksikanarane som budde i området tildelt jord? Kva hadde myndigheitene gjort med urbefolkninga som budde der frå før? Det er fleire slike strukturelle samfunnsproblem å skimta i bakgrunnen i det Steinbeck skriv: Det var dei kvite mennene som fekk eigarrett på jorda, urfolka blei fråtekne land og rett, og folk med anna opphav og kvinner kom aldri i posisjon til å ha dei same visjonane, framtidsutsiktene som Joseph hadde (og dermed heller ikkje den same type kjensla av eigarskap til naturen – eller jordsjuka – som han).
Joseph kom altså til eit «nytt» land og kjente at noko var rart her. Han tenkte det var ei kraft i treet og i jorda, men han forstod den ikkje. Han forstod ikkje om denne krafta – kva nå enn den var – ville han godt eller vondt. Men han kjente på noko uhyggeleg ved denne staden, og kanskje han allereie i starten ante at framferda hans var feil? Av nokre meksikanarar i bygda fekk han høyra om tørkeåra som ein gong i førre hundreåret la alt aude. Trusselen om at tørka skal koma att lurer som ei undergangsprofeti over bureisinga til Joseph. Ein kan lesa Til en ukjent gud slik i dag: Bak våre handlingar lurer ikkje berre døden, men jordas hemn mot vårt misbruk. Det er ei eldgamal og mytisk jordbrukarfrykt, men i dag er frykta ikkje knytt til den årlege innhaustinga med risiko for mislukka avlingar det eine året. I dag er undergangstrusselen endeleg. Om me ikkje får stansa den globale oppvarminga, kan det snart vera slutt på heile livsgrunnlaget.
Joseph forsøker fyrst å feie trusselen om tørka under teppet. Han tenker stort og skriv til brørne sine om å koma, og dei kjem med koner og barn og får tildelt jordene rundt, til saman blir det ein stor ranch med Joseph som utnemnt høvding. Dei startar stordrift med kveg, får tilsett meksikanarar frå bygda, og opprettheld slik den kvite herskarordenen som kom til å prega utviklinga dei neste hundre åra, og som har skapt mange av dei uhyggelege sosiale, men også klima- og naturkonsekvensane me alle må leva med i dag.
Lærdom for oss i dag
Kva kan me læra av feila til Joseph? Kva slags lærdom kan me i dag henta av denne kvite mannen som hadde eit godt og audmjukt utgangspunkt der han såg på jorda med respekt og omsorg – men som likevel enda med å leggja jorda under seg og med meir eller mindre medvit mishandla henne som i eit valdeleg ekteskap?
Heldigvis er skjønnlitteraturen som regel ikkje så programmatisk at den gjer oss eintydige svar. Steinbeck skriv tvisynt, hans metode er å ta opp ei større problemstilling for så å fylla boka med liv, mylder og røre i fantastiske persongalleri som taler for seg sjølve. Ein dag seier Joseph til ein av brørne sine: Overalt yrer det av liv, berre eg er gold og aud. Og han rir ned i dalen og forelskar seg i den unge læraren Elizabeth McGreggor, dotter til ein marxist frå Monterey. Han gjer klønete tilnærmingar, men etter omtrent eitt år blir ho med han oppover dalen, gjennom skaret, over dei daude fjella og inn i eit yrande og mildt bakland der dei byggjer opp eit ekteskap ilag.
Her blir Steinbeck, sjølv etter mitt syn, litt for mytologiserande, for ikkje å snakka om dei problematiske patriarkalske strukturane som gjennomsyrer bøkene hans. Men likevel er det relevant å lesa boka i dag, for den inneheld noko som me sjølve kunne trengt meir av i vår tid: eit ikkje-antroposentrisk verdisyn. Dette ligg ikkje berre i bodskapet i boka, men også i språket. Vanlegvis blir naturen, og især jordbruket i litteraturen skildra for å peike på korleis karakterane har det innvendig. Om det spirer er det håp for protagonisten, om det haustar blir det tunge tider eller går mot slutten, og så vidare. Alt er sett utifrå mennesket sitt perspektiv. Men i Til en ukjent gud er naturskildringane viktige for seg sjølve. Når det spirer etter regntida i november er det ikkje som eit teikn på betre tider for Joseph, det er ei viktig hending i seg sjølve. For naturen er den viktig. Og lesaren får oppleva det nettopp slik fordi Joseph ser på naturen og jorda som ein eining utanfor seg sjølve. Han fasiliterer eit blikk på den ikkje-menneskelege verd – det er eit radikalt grep. Kona Elizabeth viser seg å dela mange av desse tankane med Joseph. I ein sentral samtale knyt dei i hop kjærleiken til menneska, fjella og jorda til ei einaste stor kjensle. Og denne kjærleiken, hevdar dei begge, er like sterk som sorg.
Jordsorg
Kjærleik og frykt heng i hop og avløysar kvarandre. Joseph frykter å bli forlatt av den eine personen som evner å forstå han. Det å bli forstått og anerkjent er det som får oss menneske til å veksa og gro, aksept er eit lunt bed. Joseph prøver å skapa ein slik lun stad for seg og Elizabeth, som etter kvart ventar barn. Men han blir aldri kvitt frykta for undergangen, han forsøker å bøte med offergåver, om nettene snakkar han med eiketreet, kallar det far og «sir». Når Elizabeth konfronterer han med det, unnskylder han seg med at det berre er ein leik. Men det er tydeleg at han snart mister kontrollen. Joseph ofrar kjøt til treet og stenkar det med vin og blod. Hans frikyrkje-kristne bror, Burton, meiner det er heidensk og dermed synd og djeveldyrking. Han åtvarar at det vonde bur i denne dalen, og dreg sin veg til ei evangelisk bygd ved kysten. Men før han drar, kapper han av røtene til eiketreet, og drep det.
For Joseph bidreg nedhogginga av eika til at han mister grunnfeste i livet. Og ikkje nok med det, sommaren etter kjem den forferdelege tørka. Då det blir november, og regnet skulle ha vore der for lenge sidan, forstår han at om det ikkje snart regner, vil det vera for seint for graset å veksa og dei vil gå tom for høy. Er det den store undergangen som kjem no, eller er det berre forbigåande? Dei bekymringane Joseph har her, minner meg om sommaren 2018, og om korleis dei jærske bøndene i området rundt meg veke etter veke blei meir og meir bekymra for at regnet ikkje kom, at alt håp var ute. Andreslåtten rauk, det var snakk om at ein trong ei skikkeleg rotbløyta straks for å unngå eit uår – og kva då? Konsekvensane etter tørkesommaren i 2018 var ei krise for bøndene i heile landet, og hadde me fått fleire slike somrar etter kvarandre, ville konsekvensane mildt sagt blitt ubehagelege for oss alle, især i koronaåra 2020-21. Men Noreg i dag har trass alt eit sosialt sikkerheitsnett som ein ikkje hadde i USA på byrjinga av 1900-talet. Då tørka kom måtte kvar og ein klare seg sjølve.
Dalen til Joseph visna og blei gold, kveg døydde eit etter eit, og i byrjinga blei Joseph meir skamfull enn redd. Han skamma seg for ikkje å ha hatt nok omsorg for jorda, for at han ikkje hadde krefter til å halda liv i den. Dette er sorgarbeid, det er kjærleik utan mottakar (her må ein legga til at han mister Elizabeth i ei fallulykke samstundes som tørka set inn). Når tapet av eika gjorde at han mista grunnfeste i livet, førte tapet av Elizabeth til at han mista si siste moglegheit til å bli forstått av eit menneske.
Broren Thomas bestemmer seg for å drive kveget bort i håp om å finne beite over fjella i aust. Men Joseph vil ikkje dra frå jorda si. «Det er min egen jord. Jeg vet ikke hvorfor den er min, hva som gjør at den er min, men jeg kan ikke forlate den».
Medan familien dreg, blir han verande igjen i det svidde landet som ein eremitt. «Hva kommer det av at jorden er så hevngjerrig, når den er død?» spør han til slutt.
Det er ein ettertanke som også er relevant for oss i dag. Verda er på vippepunktet etter årevis med vanskjøtsel, misbruk og forsøming. Er naturens tilbaketrekking ei implisitt hemn? Sjølvsagt kan naturen ikkje handla med intensjon og vera hemngjerrig, men likefullt kan det verka slik når ein ser på konsekvensane av klimaendringane. Det er som om naturen seier: De kom og la meg under dykk, de misbrukte og unytta meg, no trekk eg meg tilbake, no etterlet eg meg eit aude, ufruktbart land, og fordriv dykk til fortviling, folkevandring og død.
Men den som tenker slik, avslører samstundes sin eigen megalomani. Det var eg som kom og la naturen under meg, det var eg som vant, men eg såg dessverre ikkje at eg saga av greina eg sjølve sat på. Den som tenker slik har gløymt å sjå på treet og jorda som noko med eigenverd.
Slutten på ei tid
Jorda er grådig og vond, den sluker alt liv og vatn når den er i naud, sluker oss og viskar oss ut, konkluderer Joseph til slutt. Han er fortvila og evner ikkje lenger å sjå på jorda som ei livskraft utanfor seg sjølv. I staden legg han fortvilinga og sinnet over på jorda, gjer den skulda for det elendet han står i. Og dermed blir han eit frampeik til jordeigaren Sverre i Bjellas bok. Det er hans eige sjølvhat han projiserer over på jorda når tørka kjem og øydelegg livsverket hans. Joseph ender med å ta livet av seg, det skjer ved ei tilfeldig innskyting, nesten som ein streiftanke. Eller som ei offergåve? Kort tid etterpå kjem regnet.
Her sluttar boka. Joseph kom til landet som ein nybyggjar, men han gløymte at han eigentleg ikkje var ein nybrotsmann, at det hadde levd folk der i tusenvis av år før han, at han var med på å fordriva dei, og at han var med på å leggja grunnlaget for ein kapitalistisk-teknologisk jordbruksrevolusjon som kom til å føra til ei utarming av jordsmonnet. Men som enkeltperson kunne han ikkje veta alt dette. For han var også berre ein audmjuk bonde som brukte dei moglegheitene han fekk. Vondskapen låg i samfunnsstrukturane han var ein del av. Uansett var det jorda som kom til å tape på dette på lang sikt. Sjølv om den alltid hadde vore der.
For den var der før dei kvite kom og før dei tidlegaste menneska kom vandrande frå Sibir over til Alaska og vidare nedover det amerikanske kontinent. I naturen ligg ei livskraft, eit sjølvoppretthaldande system, og det var denne krafta Joseph kjende og prøvde å forstå og ta vare på utan å lukkast. Josephs metode er ikkje eit førebilete å følgje i dag, men ein kan spørja seg om ikkje utgangspunktet hans – det å sjå på jorda som noko med verd i seg sjølv – er noko å dra lærdom av. Men korleis skal me i så fall forstå jorda i dag, utan å ty til religion og mytologi?
Om jord
Jorda under føtene våre består i hovudsak av stein, sand og leire. Det er massar som har blitt omdanna gjennom mange tusen år av istider, ver, sol, vind og forvitring. Dei organiske materiala som har lagt seg til lag på lag over tusenvis av år, har bidrege til å gjera massane om til det me i dag kallar mold. Mold stammer frå eit germansk ord for støv; å knuse. Mel og mold er i slekt med kvarandre. Den mørke molda er som ein organisme, eit gigantisk økosystem beståande av meitemark, bakteriar, nematodar, soppar, hyfar, mykorrhiza, røter, moldvarpar, alt saman i eigne næringskjedar med små og store rovdyr og byttedyr, eit system som blir halde i gang ved at organisk material og planterestar kjem seg ned i molda via fotosyntesen, planterøter og meitemark. Mikroorganismane i jorda omdannar så planterestane til nye næringsstoffar som plantane tek opp i seg. For å forstå kva jord er må ein tenka i heilskapen. Sol, luft, plantar, stein, magnesium. Humus er det øvste og mest fruktbare laget i jorda. Etymologisk går humus tilbake til både jord og menneske. Humus humanus. Jordfolket. Alt heng saman med alt, også etymologisk. Og likevel veit me nokså lite om kva jorda eigentleg er – dei fleste av mikroorganismane og bakteriane i jorda er ikkje ein gong kartlagt – og endå mindre veit me korleis dei fungerer i ein heilskap. I ei teskei mold er det fleire hundre millionar – kanskje milliardar – av mikroorganismar, menneskehjernen slit med å forstå så store samanhengar på ein meiningsfull måte. Ikkje rart at det blir religion av jord, ikkje rart at mennesket har knytt seg til jorda på ein så sterk måte at ein må kalla det for ei urtilknytning, eller i verste fall jordsjuke. Det er jo så fruktbart og rart samstundes.
Det er snart femten år sidan mormora mi døyde, truleg er det berre mold og bein att etter ho. Når eg er innom grava, som ligg mellom vidstrakte enger med raigras, skapar synet av jordene ei andektig kjensle i meg. Og eg tykkjer at matjorda må me i dag fyrst og fremst verna mot utbygging og rovdrift. Eg trur ikkje me treng gjera så mykje anna enn å la den vera i fred, for mikroorganismane har alltid vore der, og heilskapen fungerer akkurat som den skal, sjølv om me ikkje forstår den heilt ut. Men om me pløyer og grev for mykje i den, om me sprøytar med gift og kjemikaliar vil me øydeleggja balansen i heilskapen, og molda som organisme vil døy og bli stein og leire att. Humuslaget, som me menneske på sett og vis også er ein del av – fordi me er så avhengig av den for å få dyrka mat – vil med vanskjøtsel bli til støv, og ingenting veks på berre støv.
Å lesa bøker med utgangspunkt i jorda kan hjelpa å få augo opp for dette: Det er noko underleg i denne jorda ein ikkje kan setja heilt fingeren på, og dermed fortener det respekt. I alle fall at me ser på det på med nye auge. Bør me forsøka å gjera som Joseph, og setja oss sjølve til sides for å prøve å ta vare på det?
Og kan ein i det heile ta vare på jorda, samstundes som ein livnærer seg av den? Eller vil all matdyrking føre til nedbygging av jordsmonn og uomgjengeleg føre oss dit me er no, med berre 60 til 100 avlingar att, uansett om det er ein Joseph Wayne som sitt ved rattet, eller ikkje?
Fleire og fleire meiner det ikkje treng å vera slik. For det er ein ny jordbruksrevolusjon i emning. Eit såkalla regenerativt landbruk er ein måte å drive jorda på som fyrst og fremst byggjer opp det naturlege jordlivet, som legg til rette for å auka mikroliv i molda, og dermed nærmast som ein bieffekt både bidreg til at jorda fangar meir karbon, held betre på vatn, eroderer mindre, og fører til gode avlingar. Det høyrest for godt ut til å vera sant, men resultata frå dei som får det til er forbløffande. Og eigentleg er det logisk: for å dyrka mat må ein fyrst og fremst dyrka jordsmonnet som maten skal veksa i. Det krev ei mental omstilling å få det til, ei stor omlegging av den konvensjonelle jorddrifta og ein risiko ikkje mange bønder er villige – eller har moglegheit – til å ta.
Kanskje tida krev ein ny type litteratur som er med på denne sporvekslinga, som set ord på endringane som må til, ein litteratur som evner å formidla håp med emosjonell nærleik i staden for evinnelege undergangsprofetiar, sjølv i ei tid kor verda er på vippepunktet?
Takk til Bothild Å. Nordsletten
