--

Denne teksten er ein forkorta versjon av festivalsjef Peter F. Strassegger sin festivaltale til Jorddøgn litteraturfestival 2022, framført på Lyngen gard i Gjesdal 29. september.

--

‍

Kan ein forfattar læra seg noko om ensilering? Kanskje ikkje i utgangspunktet. Men kvifor gjer han det likevel? Og kva er eigentleg ensilering?

Spør du ein bonde som har halde på med å slå enger og lage silo heilt sidan ho eller han var liten, vil vedkommande kunne gje deg eit meir nøyaktig svar enn det eg kan. Ho eller han vil sikkert ha ein haug med historier å fortelje. Frå slåttetid og pakkinga. Om vêr og vind. Om avlessarvogner som ryk. Om syre som blir sølt eller traktorar som køyrer seg fast i driten. Om regn, tørke eller varmgang i siloen.

Ho eller han vil også kunne gje eit meir fagleg svar. Som at ensilering dreier seg om konservering av ferskt eller svakt tørka gras til fôr, under forhold utan tilgang på oksygen, og med eit så surt miljø at smørsyregjæring ikkje skjer. Når forholda er lagt til rette på dette viset, vil mjølkesyrebakteriar fremja mjølkesyregjæring. Og då held ein på næringsstoffet i graset, fôret er konservert, det luktar godt og smakar godt for kyrne om vinteren.

Bonden i dag er også fagperson, og har gjerne gått på landbruksskulen før ho eller han tek over garden. Her har ein som elev lært om dei ulike ensileringsprosessane, og ein har sett den teoretiske kunnskapen opp mot eigne minner og erfaringar frå garden heime eller hos andre. Kva skjer når graset er for blaut? Korleis luktar det når siloen ikkje er skikkeleg tett? Bonden må alltid vita kva tid og til kva slags gras ein skal bruke syrebasert, saltbaserte eller bakteriebaserte ensileringsmiddel, og korleis ein sikrar god kvalitet i alle ledd frå slått til fôret hamnar på fôrbrettet.

‍

Lengre frå kvarandre

Kva i all verda, tenkte eg då eg las dette, korleis får ein til alt dette på ein gong? Eg, som ikkje driv med landbruk, klarar knapt nok å setja ord på kva ensileringsprosessen går ut på! For meg var ensilering inntil nyleg berre eit ord med ein kul klang. Og sjølv om eg har forstått litt meir av kva det er etter å ha lest meg opp, så manglar eg den praktiske erfaringa som skal til for å omtala kva ensilering eigentleg er. Då er det godt å vita at me har folk som driv gardane rundt oss, og som meistrar kunsten å ensilere utan at me andre treng vita så mykje om det.

Men så - kva gjer det med eit samfunn dersom det blir stadig fleire av sånne som meg, og stadig færre av sånne som lagar maten vår? Og kva gjer det med eit samfunn når avstanden mellom matprodusentane og forbrukarane aukar og når sistnemnde utgjer det store fleirtalet og ikkje veit kor mykje som skal til for å laga maten, tek utvalet i butikkhyllene for gitt og vil ha det billegast mogleg?

‍

Ein bondeven

I 2018, då eg hadde flytta heim igjen til Jæren etter å ha budd borte i 15 år, heldt eg eit føredrag om Arne Garborg på Bryne. Etterpå kom ein mjølkebonde bort til meg og viste meg eit bilete av ein silo. Han ville få Garborg opp på den, sa han. Garborg på ein silo?! Jau. Og berre nokre månadar seinare var kunstverket på plass. Den tidlegare lufttette siloen, der graset godgjorde seg og blei til vinterfôr, er no ein kulturell attraksjon i Gjesdal kommune.

Og ettersom tida gjekk, og eg vart verande på Jæren, vaks verdsettinga mi av den jærske jordbruksidentiteten. Av landskapet, dei opne grasengene, overgangen frå den flate morenepannekaka som bryt ned i havet mot vest og knausane og kystlyngen på Høg-Jæren. Og eg innsåg at eg ville vera med på å bryta ned avstanden mellom by og land. Eg ville byggja ned den mentale bymuren som skil bonde frå forbrukar. For eg meiner at det er gjennom jordbruket – ikkje gjennom kraftkrevjande industri eller eit naturøydeleggjande datasenter – at me finn tilbake til eit jærsk samhald.

Og så skjedde det noko. Pandemi, bondeopprør, krig, så visst. Men det er ikkje det eg tenkjer på. Noko skjedde med denne mjølkebonden som fekk Garborg på siloen. Han byrja å skriva dikt! Om kua si. Om den jærske folkesjela. Og om grandtanta si som hadde som største ønske i livet å kunne luka i kålrabien ein heil dag utan at nokon masa på henne!

Ein dag starta han å senda meg dikta sine. Og eg gav tilbakemeldingar, så godt eg kunne. Så byrja han ta til seg tilbakemeldingane mine. Han endra tekstane sine. Og de veit kva? Dikta blei ganske gode! Han spesialiserte seg raskt på poesi i den modernistiske tradisjonen. Korte, presise, treffande ord, utan enderim. Etter eit hard-core-hemingwaysk påbod: WRITE WHAT YOU KNOW.

Og han skriv om jordbruket på ein måte eg ikkje kan. Fordi eg ikkje har erfaringa som trengst, ikkje har lorten under neglene, blåmerka etter å ha blitt spent av ei ku eller arbeidsrutinane i musklane.

‍

Byblikket dominerer

Då eg byrja å lesa dikta til mjølkebonden, forstod eg at dette var unikt. For eg trur ikkje det finst forfattarar i Noreg som skriv dikt om mjølkeroboten!? Den moderne bonden er ikkje lenger representert i skjønnlitteraturen. Og dét fortel meg noko om kva litteratur er. At den, for å fungera, må vera sann og erfaringsbasert. Orda må koma frå forfattaren sitt indre. Men for å kunne setja folks sjeleliv og kjensler i rørsle, må språket også basera seg på den særskilde livserfaringa til den einskilde. Og dersom det er slik at forfattarstanden har fjerna seg meir og meir frå slitet i åkrane, då blir litteraturen døyande. Då blir den ikkje meir enn eit uttrykk for eit generisk samtidsliv, levd av middelklassen i byane. Og maten som skildrast i slike bøker er som regel skildra frå forbrukaren sin ståstad. Som noko ein berre plukkar opp i kjøledisken eller på Deli de Luca nattestid.

‍

Meir enn mat

Så litteraturen treng eit bondeopprør! Bøndene må ikkje berre redda jordbruket, dei må også redda litteraturen. Eg veit det er mykje å be om. Og kanskje litt flåsete sagt, det er jo ikkje som om bøndene har lite å bala med frå før av. Bønder skal først og fremst produsera mat, ikkje skriva dikt, sant?

Jau, tenkjer eg, - men jordbruket er meir enn matproduksjon. Det har vore sjølve grunnlaget for utvikling av kulturar og sivilisasjonar heilt sidan menneska slutta å vera jegerar og sankarar. Bønder pløgde jorda, drenerte, vatna. Sådde. Treska korn, kverna det og baka brød. Dei dyrka grønsaker, avla fram sauerasar, høns og NRF. Fann opp nye reiskapar, frå arden til vendefjøla, frå traktoren til plastballar for, ja - ensilering av gras.

Og frå Hesiod i det gamle Hellas, via Vergil i det antikke Rom, til vår eigen Arne Garborg, har forfattarar i alle tider skrive om dette; om jordbruksåket, og korleis livet kom frå jorda, blei til jord att, og skapte føresetnad for nytt liv.

Før i tida las og lytta folk til desse verka med stor interesse. Både storfolk og småfolk. Då Vergil var ferdig med stordiktet om landbruk, Georgica, sette keisar Augustus av fire dagar for å høyra han lesa frå boka. Tenk - fire heile dagar sette verdas mektigaste mann, keisaren over halve verda, av for å høyra ein forfattar lesa eit dikt om landbruk! Kor er politikarane som ville gjort det i dag?

Og, når det er sagt: Kor er det blitt av bøndene?

‍

Orda opp av jorda

Det blir stadig færre av dei. Og me som ikkje dyrkar maten vår sjølv - me ét utan omtanke, og kastar halvparten. Me er villig til å ofra den beste matjorda berre nokon ropar ‘nye arbeidsplassar’ og ‘utvikling’. Me har gløymt ein av grunntesane til diktaren Vergil: At me må ta vare på jorda for å kunne dyrka mat me kan leva av.

Stemma til bøndene er difor viktig no, viktigare enn nokon gong. Og i ei ideell verd er det bøndene som skal skriva desse orda som skal bevega oss til å forstå og verdsetja jordbruket og naturen.

Men kven har eigentleg tid til å skriva midt i lemminga? Midt i vårvinna? Midt i slåtten? Når du legg i siloen?

Eg er forfattar og har tid og lyst til å skriva om dette. Men utan hjelp frå dei som veit kva det går i, kan eg ikkje skriva fram eit einaste truverdig dikt om - til dømes ensilering.

‍

Det bøkene bør handla om

Med mekaniseringa, det «grøne skiftet» på 1970-talet og teknofikseringa i dag, har avstanden mellom dei som lagar maten og dei som forbruker den vakse. Og samstemt med denne utviklinga, kan ein også sjå at litteraturen i mindre og mindre grad dreier seg om dei store spørsmåla, dei Tarjei Vesaas i 1934 kalla «Det store spelet». Altså spørsmåla om samspelet mellom mennesket og naturen. Om dyrking av jorda og kulturen som veks frå den. Om vekst og fall i same andedrag.

Og sidan skjønnlitteraturen er det medium som i størst grad klarer å skapa innleving og medkjensle, vil eit bortfall av jordbrukstematikken i bøkene ta ifrå folk høvet til å leva seg inn i og forstå kvifor det den moderne bonden gjer er så viktig for alle. Kvifor mat, kultur, jord og ord heng tett saman.

Kven vil ta på seg å skriva den nye store romanen om ensilering? Eg har lyst. Men for å få det til, treng forfattarar som meg fleire bondevener.

‍